Door Joep Wijsbek

Begin 2022 verscheen er onder de titel Mijn levensherinneringen een Nederlandse vertaling van Was nicht in meinen Büchern steht, een terugblik op zijn leven door Viktor E. Frankl ter gelegenheid van zijn 90^steverjaardag op 26 maart 1995. Eerder in juni 2000 was daarvan al een Engelse versie verschenen, onder de titel Recollections.

In deze terugblik beschrijft Viktor Frankl, een Joodse psychiater die in de Tweede Wereldoorlog zijn hele familie verloor en zelf vier concentratiekampen overleefde, een aantal persoonlijke herinneringen uit zijn 90-jarige leven. Het zijn gebeurtenissen, anekdotes en belevenissen, die hij in de loop van zijn leven verzameld heeft en die eigenlijk niet voor publicatie bedoeld waren.

Zo beschrijft Frankl bijvoorbeeld de herinnering aan zijn ouders.  Zijn moeder was ‘een zielsgoeie, diepgelovige vrouw’, afkomstig uit een van oudsher in Praag gevestigd Joods patriciërsgeslacht. Zijn vader was qua karakter meer het tegendeel. Hij had een Spartaanse instelling. Hij had zijn principes en daar hield hij zich aan. Zijn vader was weliswaar gelovig, maar meer in de vrijzinnige zin. Frankl lijkt qua geaardheid meer op zijn vader, zo schrijft hij, maar hij had ook de emotionele kenmerken van zijn moeder.

De zin van het leven

In het boek komt een groot en gevarieerd aantal onderwerpen aan de orde. Zoals zijn hobby’s: bergbeklimmen, poëzie en muziek. Hoe hij tot zijn 80^ste alpinist is geweest en op zijn 67^ste nog zijn vliegbrevet behaalde. Maar ook zijn relatie met Sigmund Freud en Alfred Adler. Hij correspondeerde al op jonge leeftijd met Freud en was enige tijd lid van het Genootschap voor Individualpsychologie van Adler. Verder was hij zeer geïnteresseerd in de filosofie. Met name de vraag naar de zin van het leven hield hem al van jong af aan bezig. Later (1948) is hij zelfs in de filosofie gepromoveerd.

Het reductionisme

Een onderwerp dat als een rode draad door al zijn werk loopt is volgens Frankl: ‘het uitspitten van het grensgebied tussen psychotherapie en filosofie, met speciale aandacht voor de problemen van zin- en waardegeving in de psychotherapie’. Dat is volgens hem het leidmotief van zijn hele werk. De concrete aanleiding was echter het reductionisme, dat hij in zijn tijd in alle sociale wetenschappen aantrof. Het reductionisme, aldus Frankl, ontneemt de mens een totale dimensie, en wel niets meer of minder dan de menselijke dimensie. Dat wat specifiek menselijk is aan de mens wordt erdoor verlaagd tot het subhumane niveau. In één woord: reductionisme is subhumanisme.

In 1926 gebruikte Frankl voor het eerst in academische context het woord ‘logotherapie’. In dit verband formuleerde hij drie groepen van mogelijkheden om het leven tot het laatste moment zin te geven: 1) Een daad die we stellen of een werk dat we volbrengen. 2) Een belevenis, een ontmoeting of een liefde. 3) Maar ook wanneer we met een onherroepelijk noodlot geconfronteerd worden. Zelfs dan kunnen we in de visie van Frankl het leven zin geven, in de wijze waarop we hiermee omgaan.

Medische zielzorg

Zijn eerste baan na zijn afstuderen was in de Psychiatrische Universiteitskliniek in Wenen. Vervolgens gaf hij van 1933 tot 1937 leiding aan het zogenaamde ‘zelfmoordenaarspaviljoen’ (Selbstmörderpavillon) van het Psychiatrisch Ziekenhuis Am Steinhof in Wenen. Hij behandelde hier jaarlijks een groot aantal vrouwen met zelfmoordplannen. Van 1937 tot 1940 werkte hij in een eigen praktijk. In 1940 ging hij aan de slag in het Rothschild Hospital, waar hij leidinggaf aan de neurologische afdeling en ook werkzaam was als hersenchirurg. Hier heeft hij een aantal Joodse psychiatrische patiënten met valse diagnoses van een wisse dood in het Nationaalsocialistische Euthanasieprogramma gered. Deze functie gaf hem en zijn ouders een zeker mate van bescherming tegen deportatie naar een van de concentratiekampen. In deze periode schreef hij het eerste concept van Medische Zielzorg (Ärtzlichen Seelsorge).

Vergeefse roep om een zinvol bestaan

Het was in deze tijd dat hij zijn eerste vrouw, Tilly Groser, leerde kennen. Ze was in dit ziekenhuis hoofdverpleegkundige en ze was hem al eerder opgevallen omdat ze er, vond hij destijds, als een Spaanse danseres uitzag. ‘Natuurlijk was ik onder de indruk van haar schoonheid,’ aldus Frankl, ‘maar wat mij imponeerde was – hoe zal ik het zeggen? – haar wezen, haar intuïtie, haar inlevingsvermogen.’ Toen hij met haar trouwde waren ze samen met een ander paar de laatste Joden in Wenen die van de nationaalsocialistische autoriteiten toestemming hadden gekregen om te trouwen. Daarna werd het Joodse trouwregister eenvoudigweg opgeheven. Niet officieel maar de facto was het toen voor Joden ook verboden kinderen te krijgen, zelfs als ze officieel getrouwd waren. Er werd een oekaze uitgevaardigd dat Joodse vrouwen, als ze zwanger waren, linea recta naar het concentratiekamp moesten. Tilly moest hun ongeboren kind opgeven. Frankl’s boek De vergeefse roep om een zinvol bestaan (The Unheard Cry for Meaning) is aan dit kind opgedragen.

Frankl verbleef in de jaren 1942 – 1945 in vier verschillende concentratiekampen: Theresienstadt, Auschwitz, Kaufering III en Türkheim. Hij overleefde dit, maar zijn vader stierf in Kamp Theresienstadt, zijn moeder overleed in Auschwitz in de gaskamer en zijn broer is omgekomen in een ‘bijkamp’ van Auschwitz. In 1945 hoorde Frankl, toen hij weer terug was in Wenen, dat Tilly in Bergen-Belsen was omgekomen.

Wereldwijde bekendheid

Frankl werd na zijn terugkomst in Wenen in 1946 hoofd van de Weense Neurologische Polikliniek. Een functie die hij 25 jaar lang, tot aan zijn pensionering bekleedde. Daar stortte hij zich op het herschrijven van het boek Medische Zielzorg, waarvan het eerdere concept in de oorlogsjaren verloren was gegaan. Nog in hetzelfde jaar dicteerde hij in negen dagen tijd het boek over zijn concentratiekampervaringen, dat later wereldwijd bekend is geworden als Man’s Search for Meaning (De zin van het bestaan). Eerder bestond daarvoor weinig belangstelling. Pas in 1963, dankzij de inzet van Gordon Allport, werd het in de Verenigde Staten een groot succes. Op dit moment zijn ongeveer 12 miljoen exemplaren van dit boek verkocht.

Misschien ligt de verklaring hiervoor wel in het feit dat Frankl op aandringen van Allport aan de Amerikaanse uitgave een tweede, theoretisch deel heeft toegevoegd, dat een inleiding in de logotherapie behelst. Volgens Frankl is dat het theoretisch destillaat van het autobiografische deel, de kampervaringen, die op hun beurt de existentiële ‘exemplificatie’ van de theorie vormen. Het boek bestaat dus uit twee polen die elkaar versterken. Frankl heeft over de hele wereld lezingen gegeven over zijn logotherapie. Ook schreef hij hierover ruim 30 boeken, die in vele talen gepubliceerd zijn.

Autobibliotherapie

Aan het einde van zijn autobiografie Mijn levensherinneringen vermeldt Frankl een aantal reacties van lezers van Man’s Search for Meaning. Veelal bevatten deze reacties het typische zinnetje: ‘Doctor Frankl, your book has changed my life.’ Of: ‘This book happened to me’. Kennelijk, zo concludeert Frankl bestaat er zoiets als autobibliotherapie en kennelijk leent de logotherapie zich daar in het bijzonder voor.

Ik kan dit uit eigen ervaring bevestigen. Ik zou daarom deze beide boeken: De zin van het bestaan en Mijn levensherinneringen van harte aan willen aanbevelen. Terwijl De zin van het bestaan zich kristalliseert rond de Shoah – de Holocaust – worden het leven van de mens Viktor Frankl en de geboorte van de Logotherapie en Existentie Analyse in Mijn levensherinneringen – heel compact – in een breder kader gezet.

Mijn levensherinneringen. Wat niet in mijn boeken staat | Viktor E. Frankl | Uitgeverij Ad. Donker | Rotterdam | 2022 | € 24,50

Met een voorwoord van Willem J. Maas en Pieter Hoekstra van het NILEA (het Nederlands Instituut voor Logotherapie en Existentiële Analyse).