Terugblik op de Capita Selecta-cursus: Wereldreligies en hun omgang met ziekte, lijden en dood

Door Paul Delfgaauw

Als je het bij religies hebt over de dood, dan kom je al snel uit op het hiernamaals. Een van de anekdotes tijdens de Capita Selecta-cursus Wereldreligies en hun omgang met ziekte, lijden en dood handelde over de vraag in de Catechismus (de samenvatting van de leer van de rooms-katholieke kerk) waartoe wij op aarde zijn. Oorspronkelijk (1910) was het antwoord: ‘Wij zijn op aarde om God te dienen en daardoor in het hiernamaals gelukkig te zijn.’ Sinds 1948 beantwoordde de Catechismus dit met: ‘Wij zijn op aarde om God te dienen en om hier en in het hiernamaals gelukkig te zijn.’ Je mocht vanaf toen dus ook hier op aarde gelukkig zijn.

Christendom, hindoeïsme, boeddhisme, jodendom en islam zijn religies die zich vooral richten op het leven na de dood, maar ook op het zorgvuldig omgaan met ziekte, lijden en sterven. Hieronder het verslag van een uitgebreide, niet alledaagse cursus, gegeven door verschillende docenten.

De hemel is nog niet open
Philippe van Heusden illustreert de eerste bijeenkomst – over het christendom – met anekdotes, foto’s en muziek. Het christendom stelt dat sinds de verdrijving uit het paradijs, de mens een sterfelijk wezen is. De dood is in de ogen van de bijbelse mens geen plezierige aangelegenheid. Het hiernamaals is zelfs nog niet actief: de hemel is gesloten. Het is immers wachten op ‘het einde der tijden’. Dan pas zullen de zielen bevrijd worden en de doden herrijzen.
Het christendom predikt dat je altijd vooruit dient te kijken en nooit achterom. Je mag geen gevangene zijn van je verleden en je niet te veel richten op je eigen bestaan. Tegenwoordig is er wel meer aandacht voor spiritualiteit, voor het innerlijke leven. Met als motto om een zinvol leven gestalte te geven: ‘De enige uitweg is de weg naar binnen.’
Bekend is de ziekenzalving voor de stervenden, maar de oorspronkelijke bedoeling ervan is dat je in alle stadia van je ziek-zijn om ziekenzalving mag vragen. Voor de katholieken is het een sacrament en ‘verschoven naar een teken van bemoediging in dit leven’. Voor protestanten is het weer een ritueel.

Visioenen van een voorouderhemel
Paul van der Velde leidde ons binnen in de wereld van het hindoeïsme en boeddhisme. Hij reciteerde af en toe begeesterd teksten in het Sanskriet. Het draait in het leven niet om het hier en nu, maar om – via rituelen – een beter volgend leven te krijgen. Hindoes geloven in een voorouderhemel. Die kan je ontwaren als je het sap drinkt van de plant van de godheid Soma. Daardoor kan je tevens je voorouders vereren. Voorouders bestaan dus, zijn niet dood, maar leven ‘in een andere wereld’. Daar komen na de dood de mensen terecht en vinden het eeuwig leven. Er is dus geen sprake van reïncarnatie, alhoewel er ook stromingen binnen het hindoeïsme zijn die daar wel in geloven.
Karma is een begrip in het hindoeïsme en boeddhisme. Het is de leer van oorzaak en gevolg, waarin al je acties en reacties weer bij jezelf terugkomen. Daarom leefden vroeger veel gelovigen teruggetrokken in de woestijn; om zo weinig mogelijk karma aan te maken. Immers, zo is de gedachte: ‘het karma van het ene wezen veroorzaakt een volgend wezen’. Alles wat je in het huidige leven doet heeft effect in een volgend leven. Er bestaan ook rituelen om reïncarnatie te voorkomen, want sommige gelovigen willen bevrijd worden van de wedergeboorte. Men wil zo ontkomen aan de ‘gruwelen van het bestaan’. Het moet niet zo zijn dat ‘door mijn daden een volgend wezen ontstaat dat gaat lijden’. Boeddha vond de dood een gruwelijke ontdekking, vooral omdat hij beschermd werd opgevoed en afgeschermd van lijden en dood.

Het leven staat centraal
Begeesterend was ook Sasja Martel die over de bijzondere rituelen van de joodse stervensbegeleiding vertelde. Ze schreef het boek Sterk als de dood. Een mooie gedachte in het jodendom is dat het leven centraal staat, ook dat van de ander. Alles staat in dienst van het leven. Dat geldt ook voor het Joods Hospice Immanuel in Amsterdam, dat een plaats wil zijn waar mensen steun, veiligheid en vertrouwen ervaren in hun laatste levensfase. Het gaat erom dat mensen het leven kunnen loslaten als het moment van sterven daar is. Het hospice is dus niet gericht op de dood, maar op het leven. Tot het laatste moment. Heel veel rituelen zijn er rondom de dood waarbij de gemeenschap belangrijker is dan het individu. De deur staat letterlijk open; iedereen mag bij het ritueel zijn.

Ik heb een dokter in Marokko
Philippe van Heusden nam waar voor Saïda Aoulad Baktit, die helaas ziek was tijdens het college over de islam. Voor aanvang van de bijeenkomst konden we online de film Ik heb een dokter in Marokko bekijken waarvan fragmenten tijdens de bijeenkomst werden besproken. Het grote aantal rituele en sociale voorschriften beïnvloedt de hele manier van leven van een moslim.
De film is bedoeld om meer begrip te krijgen voor zieke en stervende moslims. Het gaat onder meer over de plicht tot ziekenbezoek, en hoe inzicht te geven over omgaan met de dood. Het is Allah die ‘wikt en beschikt’ en sommige moslims zien ziekte als beproeving of straf van Allah.
De hoop op genezing staat centraal binnen de islam: er kan altijd een wonder gebeuren. De wens van de stervende is om zo lang mogelijk helder te blijven en bewust te sterven met de geloofsbelijdenis op de lippen. Van een arts wil de zieke niet horen op welke termijn hij of zij kan sterven, want dan is de zieke eigenlijk al doodverklaard. Alleen Allah weet het stervensuur. De dood wordt gezien als een overgang naar een ander leven.

Reflectie
Wereldreligies en hun omgang met ziekte, lijden en dood… een cursus waarvan ik eerst dacht: wil ik die wel volgen? De dood hield ik liever op afstand. Maar deze cursus was anders: behalve over lijden en sterven ging het juist over leven. De tijd vòòr het werkelijke sterven wordt door deze religies op waarde geschat: hoe kun je hier zorgvuldig mee omgaan, tot aan het stervensuur? En hoe kun je er zijn voor de nabestaanden? De bijzondere rituelen rond het sterven verdiepten mijn gedachten en gevoelens erover. Ik realiseerde me eens te meer hoe belangrijk het is er juist bewust bij stil te staan. En hoe je er echt kunt zijn voor mensen die sterven, en voor hun familie en vrienden. Een verrijkende ervaring.

Beeld: Gerd Altmann (Pixabay)