In een totalitair systeem moeten mensen denken zoals de machthebbers. Het totalitarisme zoals we dat kennen onder Stalin en Hitler wil niemand terug. De auteurs van het boek Rattenvangers van het onbehagen vragen zich af of er aanwijzingen zijn dat dat systeem opnieuw de kop op kan steken. Hiervoor duiken ze in de geschiedenis en belichten de rol van propaganda en geweld ten tijde van onder meer de verlichting, het Ottomaanse rijk en de Joodse vernietigingskampen.

Eigen belang of algemeen belang telt niet in een totalitair systeem. Werkelijkheid, objectieve waarheid en wetenschap zijn geen graadmeters meer. De rol van journalisten sneuvelt vaak als eerste. Met direct daarop volgend wetenschappers en kunstenaars. Die hebben de neiging eigen ideeën te hebben en dat past niet in het systeem. De unieke identiteit van een persoon wordt vernietigd. Ondersteunend hieraan is de filosofie van het utilitarisme en het instrumenteel denken; hoe kan het allemaal zo nuttig en efficiënt mogelijk?

‘Maar efficiëntie behelst geen norm en is in wezen amoreel.’

Voedingsbodem voor totalitarisme

Kan er opnieuw een voedingsbodem voor totalitarisme ontstaan? Kunnen de rattenvangers toeslaan? Daar zijn verschillende factoren voor nodig. Het land moet massa hebben om de ‘overbodigen’ te kunnen afvoeren. Atomisering (je verloren voelen in een massa van gelijken) en verlies van individualiteit liggen aan de basis. Het gevoel er-niet-meer-bij-te-horen is een signaal voor bestuurders dat serieus moet worden genomen in plaats van het te ontkennen. Denk aan de gele hesjes. Populisme (zich kerend tegen elitarisme) kan ook een voedingsbodem worden voor een totalitaristische beweging. Internet kan faciliterend zijn voor de verspreiding van nepnieuws. Genoemd worden Saoedi-Arabië (moord Khashogsi) en Turkije met Erdogan die moeilijk tegen kritiek kan. Baudet, Poetin, Trump en Boris Johnson worden ook genoemd als narcisten die het niet zo nauw nemen met de feiten.

Word vooral niet cynisch

Gelukkig zijn er ook voorbeelden van de democratie die als zelfreinigend systeem haar werk doet. Zolang de ‘trias politica’ functioneert en de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht gescheiden zijn, blijven we ver van een totalitair systeem. Vervaging van grenzen ligt echter altijd op de loer. Er blijft twijfel over de onaantastbaarheid van de waarheid en dat is zorgelijk. Feiten, fictie, meningen, wetenschap en nepnieuws buitelen steeds sneller over elkaar heen. Voor de kritische burger is er werk aan de winkel! Word vooral niet cynisch. Volgens Hannah Arendt is pluraliteit de conditie van het menselijk handelen. ‘Niemand is ooit gelijk aan iemand anders en daarin zijn we allen eender, menselijk.’

Mooie passage

Hannah Arendt: ‘De geboorte van een kind heeft invloed en dat geldt voor elke geboorte van een mens. We hebben allemaal de mogelijkheid om iets nieuws neer te zetten.’ Dit gegeven noemde zij nataliteit. Het gaat om de uniciteit van een mens. Wij kunnen de wetten van de statistiek op alles toepassen, maar niet op alles en iedereen. De uniciteit bevindt zich in de vrije ruimte die wij als mens hebben. Wij hebben een vrije wil en zijn niet louter stimulus-responsmensen.

Reden om dit boek niet te lezen

Dit is een taai boek. Het staat bol van de historische reflecties, verwijzingen en citaten. Achterin staan maar liefst 23 pagina’s met noten en verwijzingen. Allemaal even interessant, maar het veronderstelt wel een behoorlijke politieke kennis en interesse. Het is eerder een studieboek voor een scriptie dan een leesboek. Ik vond het lastig om de lijn te blijven volgen.

Reden om dit boek wel te lezen

De begrippen nataliteit en pluraliteit krijgen opnieuw betekenis. Het maakt de lezer bewust van de ander, het anders-zijn en de noodzaak om dat te waarderen. Handelen en spreken zijn uitdrukkingen van de vrijheid. Bepaalde uitspraken in het boek kun je bijvoorbeeld in een nieuw daglicht lezen rond Covid 19. ‘Want het gaat niet om eenvormigheid van opvattingen, maar het gaat om het schuren én ontmoeten van opvattingen binnen een wettelijk, democratisch kader. Elke opvatting telt mee.’

Het boek is in ieder geval een krachtige oproep om niet aan de zijlijn te blijven staan maar om te handelen en te bevragen. Het is ook een uitnodiging om het werk van Hannah Arendt opnieuw te gaan lezen.

De auteurs

Bolhuis en Meereboer zijn de oprichters van de filosofische praktijk Maieutiek. Deze methode is gericht op het wakker maken van de eigen wijsheid van mensen. Hannah Arendt is hun grote inspiratiebron. Meereboer werd op jonge leeftijd blind wat hem heeft gevormd tot de filosoof die hij is. Hun denken speelt zich af op het raakvlak van filosofie en levenskunst. De derde auteur, Van Florestein, is psychiater. Hij werkt met opstellingen en geeft workshops Bezielend ouder worden.