Door Fons Dekkers 

Het woordje ‘zin’ kun je beschouwen als een rode draad door ons bestaan. Zin zoeken, zin vinden, zin geven. En steeds maar weer de onmogelijke vraag: “Wat is dat dan eigenlijk, zin?” Het is ergens ook wel een raar woordje en voor etymologen is het niet helemaal duidelijk hoe het in onze taal gekomen is. Het begrip zin staat voor betekenis en doel, maar ook voor behoefte en verlangen, en ook voor iets als belang, structuur, geest. Als je er een paar woordenboeken op naslaat heeft het Nederlandse woordje ‘zin’ wel 25 betekenissen die elkaar een beetje overlappen en op een wonderlijke manier met elkaar verbonden zijn.

De eeuwige behoefte aan zingeving

Zinvol, volzin, zinsbouw, tastzin, waanzin, weerzin, gezin, gezindheid, bezinnen, verzinnen, vrijzinnig, zachtzinnig, zwakzinnig, uitzinnig, onzinnig, zindelijk, zinnelijk, zinspeling… Als je wat langer stilstaat bij de strekking en de gevoelswaarde van al die samengestelde begrippen, dan lijkt dat woordje ‘zin’ een diepzinnige en bijna mystieke lading te hebben. “Wat heeft het allemaal voor zin?” is dan ook een vraag die echt ergens over gaat. De mensheid zoekt al millennia hartstochtelijk naar de zin van dit bestaan. Maar je kan ook denken dat die eeuwige behoefte aan zingeving eigenlijk een hinderlijke afwijking is in het menselijk brein, iets dat ergens in de evolutie van de menselijke soort is misgelopen. Want voor zover wij weten loopt geen van de andere diersoorten daar over te tobben en het is maar de vraag of er in het hele universum ergens nog wezens rondzweven die zich daar net zo druk over maken als wij. 

“Wij mensen hebben de neiging onszelf best wel serieus te nemen, inclusief onze twijfel of dat wel zin heeft “

Confrontatie met de eeuwige zingevingsvraag

Wij mensen hebben de neiging onszelf best wel serieus te nemen, inclusief onze twijfel of dat wel zin heeft. Op grote schaal is ook wel de overtuiging gekoesterd dat de mens is ‘uitverkoren’ om deze vragen te mogen stellen. Profeten, spirituele leiders, denkers, kunstenaars hebben dan ook overal op de wereld geprobeerd dat mysterie te benaderen met woorden, klanken, symbolen en rituelen. Ze hebben tempels gebouwd, heilige boeken geschreven en troostende verhalen verteld. En veel mensen hebben rust gevonden in de pasklare collectieve antwoorden die hen worden aangereikt op de zingevingsvraag door religies en ideologieën. Is zoeken naar god niet hetzelfde als zoeken naar zin? Maar hier in het Westen brokkelt al decennialang het gezag af waaraan religies, geestelijke stromingen en ideologieën zo lang een bepaalde spirituele en morele macht konden ontlenen. Heel veel mensen worden inmiddels puur individueel geconfronteerd met de eeuwige zingevingsvraag en willen zelfstandig antwoorden vinden. Ze kunnen erdoor geïnspireerd worden of gaandeweg tot het inzicht komen dat het een onmogelijke vraagstelling is. Wij leven nu in een tijd waarin alle varianten mogelijk zijn. Dat is een voorrecht en een uitdaging.

Het Sociaal Cultureel Planbureau heeft bij zijn periodieke nationale peiling in 2019 geconstateerd dat 54,9% van de Nederlandse bevolking zich niet meer actief betrokken voelt bij een van de traditionele geestelijke stromingen of kerkgenootschappen. Inmiddels zal dat wel rond de 60% liggen, vermoed ik. En er zijn natuurlijk pakhuizen vol boeken geschreven over verweesde, onttoverde samenlevingen, waarin ieder maar voor zichzelf een houding moet zien te vinden ten opzichte van die onderhuids broeiende vragen over de zin van dit alles.

Associaties op de zin van het leven

Aardig en onderhoudend is het inmiddels populaire boek van Fokke Obbema “De zin van het leven”. Het boek bevat 41 interviews met heel verschillende Nederlanders, aan wie telkens eerst die vraag wordt voorgelegd: “Wat is de zin van ons leven?”, waar vervolgens op door wordt geassocieerd. De antwoorden zijn natuurlijk complex en heel persoonlijk. De geïnterviewden zijn geen doorsnee van de bevolking, maar in zekere zin zijn ze wel representatief voor hoe er in hedendaagse intellectuele en creatieve kringen gedacht en gepraat wordt. In nog maar 5 van de 41 interviews is sprake van concrete verbondenheid met een benoembare hogere, zingevende macht. Alle anderen distantiëren zich daar min of meer van, althans in beginsel en in woorden… Ruim 15 geïnterviewden geven duidelijk aan dat dit eigenlijk een onzinnige vraag is omdat mensen niet in staat zijn om daar ooit een echt antwoord op te vinden en dat we er gewoon maar iets van moeten maken hier. Hun bewoordingen zijn wat meer sophisticated dan deze samenvatting, maar per saldo komt het daar toch op neer. De rest van de geïnterviewden – ongeveer de helft – zit ook wel ergens op diezelfde golflengte, maar geeft opvallend genoeg aan dat de werkelijke en diepste zin van dit bestaan op een of andere manier gezocht en gevonden wordt in een intensieve verbondenheid met ‘de anderen’ of met ‘de natuur’.

“Ieder individu creëert een uniek stukje van de totale ‘werkelijkheid’ vanuit de verbondenheid met anderen en met een universeel krachtenveld”

Zingeving is een strikt persoonlijke vraag

In 2019 komt socioloog Joris Kersting in zijn proefschrift tot de redelijk voor de hand liggende conclusie dat de ontkerkelijking in het westen vooral wordt veroorzaakt door het hoge opleidingsniveau van de bevolking. Ruim 30% van de Nederlanders heeft inmiddels een ‘hogere opleiding’ gevolgd en in onze cultuur wil dat vooral zeggen dat we kritisch, rationeel, logisch hebben leren denken en werken. Wetenschappelijke analyse heeft ons zoveel goeds gebracht dat we vooral daarin zijn gaan geloven. Maar die biedt geen bruikbaar instrumentarium om vragen naar zingeving te beantwoorden. In veel tijdperken en culturen waren ‘hogere opleidingen’ er nou juist mede op gericht om studenten op een of andere manier in verbinding te brengen met dat mysterie en dat verliep dan beslist niet via de methode van rationele analyse. Juist in onze tijd wordt weer zo duidelijk dat de zingevingsvraag een strikt persoonlijke vraag is, waar je je alleen maar helemaal vanuit jezelf mee bezig kunt houden. Ieder individu, eigenlijk ieder levend wezen, heeft een eigen weg te gaan en creëert een uniek stukje van de totale ‘werkelijkheid’ vanuit de verbondenheid met anderen en met een universeel krachtenveld. Het verlangen om te weten wat dat allemaal voor zin heeft is dan ook 100% persoonlijk. 

Niemand anders kan jouw diepste verlangen echt kennen. Zelf moet ik dan vaak denken aan mijn favoriete dichtregel van Rumi: “Het verlangen is het antwoord.” In het Engels klinkt dat nog swingender: “The yearning is the answer.” 

Fons Dekkers is docent aan de Academie voor Geesteswetenschappen en is voorzitter van het bestuur. Hij studeerde rechten en sociale wetenschappen, en promoveerde in de geneeskunde. Hij werkte als journalist, officier van justitie en directeur van diverse instellingen in de gezondheidszorg.