In oktober 2016 won de Nieuwe Bijbelvertaling de verkiezing Belangrijkste Boek. Aan lezers was de vraag gesteld: wat is voor jou het belangrijkste boek (geweest)? Welk boek heeft jou het meest geïnspireerd en ontroerd? Welk boek heeft jouw leven veranderd? De verkiezing was georganiseerd door de Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (CPNB). Het Achterhuis van Anne Frank eindigde op de tweede plaats en In de ban van de ring van J.R.R. Tolkien werd derde. In de lijst van 150 te verkiezen titels stonden ook nog de Statenvertaling en de Bijbel in Gewone Taal. De koran eindigde op de vijfde plaats.

De spraakmakende literaire grachtengordelelite klaagde dat de verkiezing gestolen was door christelijke stemmers. Zij zouden in een georkestreerde actie zijn opgetrommeld om de bijbel te laten winnen. Zoals dat in 2005 met de NS Publieksprijs ook het geval zou zijn geweest. Niets is minder waar, hoewel natuurlijk onbedoeld aan het licht kwam dat de bijbel het enige boek in Nederland is – de Koran daargelaten – dat een georganiseerde achterban heeft. Daar hoef je niks voor te orkestreren.

De bijbel is namelijk hét boek bij uitstek van de joodse en christelijke geloofsgemeenschappen in dit land en wereldwijd. Zij dragen dit boek – eigenlijk deze bibliotheek van boeken – al eeuwen over van generatie op generatie. Zij lezen dit boek dagelijks, zij bidden het dagelijks, zij worstelen dagelijks over de uitleg ervan, zij maken er ook dagelijks ruzie over, zij leven dit boek dagelijks, zij verbinden met dit boek verleden, heden en toekomst. Zonder deze levende geloofsgemeenschappen zou dit boek voor de algemene cultuur allang verloren zijn gegaan. Waarom? Omdat dankzij en ten behoeve van deze geloofsgemeenschappen er telkens opnieuw vertalingen verschijnen die het oude boek levend houden in de taal van vandaag.

Bijbelvertalingen

Met de bijbel is in Nederland iets bijzonders aan de hand. In de afgelopen 65 jaar is de ontkerkelijking gegroeid naar 70% van de bevolking en hebben in de tussentijd elf vertalingen van de complete bijbel het licht gezien (zie kader), terwijl we in de vier eeuwen daarvoor met twee of drie vertalingen toe konden. Dat is opmerkelijk gelet op de relatieve grootte van het Nederlands taalgebied (thans ca. 25 miljoen Nederlandssprekenden), en uniek in vergelijking met de rest van de wereld. De meest recente vertaling verscheen nog twee jaar terug: de bijbel in Gewone Taal. Bovendien werden ook de nodige deelvertalingen uitgebracht (Telos, Societas Hebraica Amstelodamensis, Huub Oosterhuis, Albert Koster), om nog maar te zwijgen van de kleinere of grotere herzieningen die er ook zijn geweest (Groot Nieuws, Willibrordvertaling).

Deze enorme vertaalarbeid heeft met een aantal factoren te maken. De eerste is dat de kloof tussen de wereld en het levensgevoel van de bijbel enerzijds en die van de moderne tijd anderzijds groter wordt. Dat vraagt om een voortdurende vertaalslag. De tweede is dat de Nederlandse taal zich sinds de jaren 1960 razendsnel ontwikkelt. Kijk maar eens terug naar een televisieprogramma van de jaren zestig of zeventig van de vorige eeuw. Zelfs mensen van nu die die tijd hebben meegemaakt, spreken niet meer zo. De derde factor is het voortschrijdend inzicht in de bijbelwetenschap en de vertaalwetenschap, die toch redelijk moderne vertalingen ook weer tamelijk snel doen verouderen.

Nederlandse vertalingen van de complete bijbel die dagelijks in gebruik zijn:

• Statenvertaling (1637)
• Nieuwe vertaling (of NBG-vertaling 1951)
• Willibrordvertaling (1975/revisie: 1995)
• Groot Nieuws Bijbel (1983/1996)
• Het Boek (1987/2008)
• Friese Bijbelvertaling (1978)
• Naardense Bijbel (2004)
• Nieuwe Bijbelvertaling (2004/2007)
• Twentse Bijbelvertaling (2007)
• Groningse Bijbelvertaling (2008)
• Herziene Statenvertaling (2010)
• Bijbel in Gewone Taal (2014)

Nu is het wel zo dat deze vertaalarbeid zich meer afspeelt op het protestantse dan op het katholieke erf, ofschoon de katholieken zich niet onbetuigd hebben gelaten met de Petrus Canisiusvertaling en de Willibrordvertaling in de vorige eeuw en hun bijdrage aan de Nieuwe Bijbelvertaling, die in 2004 verscheen. Niettemin staat de bijbel meer in het centrum van de aandacht van de protestanten als vrijwel exclusieve bron van geloof. Voor hen is de bijbel dé plaats bij uitstek van de ontmoeting met God, vaak ook heel individueel zo beleefd, terwijl voor katholieken nog steeds de sacramentele ontmoeting in de liturgie met Christus als gelaat van God primair is. Dit ondanks tendensen in het protestantisme die groeiende waarde toekennen aan rituelen. En ondanks de herontdekking van de Schrift als bron van geloof en Godsontmoeting die onder katholieken opgang heeft gemaakt sinds het tweede Vaticaans concilie (1962-65).

Bijbelverkoop

Half gekscherend zeg ik het ook wel zo: katholieken leven veelal vanuit een ontspannen vertrouwen dat ze toch al gered zijn, terwijl protestanten tegen de klippen op lezen om dat vertrouwen veilig te stellen, op de allereerste plaats door de bijbel te lezen, maar daarnaast ook alles wat daar verder toe bijdraagt: christelijke romans, dagboeken, studieboeken etc. Het verklaart wellicht waarom er in het algemeen als relict van het calvinisme boven de rivieren meer wordt gelezen dan eronder.

Het verklaart deels ook waarom de bijbelverkoop jaar-in-jaar-uit stabiel blijft, alle ontkerkelijking ten spijt. Natuurlijk komen er ook steeds weer nieuwe lezers uit jongere generaties bij. Maar een beetje protestant heeft ook meer dan één bijbelvertaling in huis, vaak zelfs ook meer edities van een zelfde vertaling (een huisbijbel, een zakbijbel voor onderweg en een studiebijbel), terwijl voor een katholiek één bijbel in huis nog steeds niet vanzelfsprekend is.

Bijbelverspreiding wereldwijd door protestantse bijbelorganisaties*

• 1834 8,5 miljoen exemplaren in 157 talen
• 1900 229 miljoen exemplaren in 418 talen
• 2014 428 miljoen exemplaren in 816 talen

* van katholieke bijbelverspreiding zijn geen cijfers bekend

De bijbel is niet alleen wereldwijd (zie kader) maar ook in Nederland nog steeds het best verkochte boek, misschien niet in absolute aantallen gedurende een kalenderjaar, ofschoon de Nieuwe Bijbelvertaling in 2004 en de bijbel in Gewone Taal in 2014 ook daar dichtbij kwamen, maar wel als we de verkopen rekenen over de afgelopen 65 jaar en van alle vertalingen bij elkaar. Dan zijn de gratis verspreide missionaire uitgaven niet eens meegeteld.

Humaniteit

De vraag mag gesteld worden: heeft de bijbel nog iets van zijn relevantie behouden? Dat oordeel berust vanzelfsprekend geheel bij de lezer. Als hij of zij gelovig is, zal het antwoord doorgaans positief zijn. Als die lezer eerder sceptisch of argwanend is, zal het maar net ervan afhangen wie hem of haar er een beetje doorheen kan gidsen om tot een afgewogen oordeel te komen. Allereerst is de bijbel een bibliotheek, weliswaar met een zekere samenhang, maar ook met goede en minder goede boeken. Zoals je een boek afrekent op zijn hoogtepunten, mag de bijbel ook worden beoordeeld. Ten tweede, een goede gids bij het lezen – in boekvorm, maar bij voorkeur een levende mens of nog beter: een gemeenschap(je) – is tamelijk essentieel, anders verzandt je al gauw in goede bedoelingen. Ten derde is de bijbel het familiealbum van het Joodse volk, met alle oud-Oosterse overdrijving van dien, die nu eenmaal eigen is aan verhalen die opgedist worden bij het kampvuur in de woestijn. Het is maar goed dat God in het echt niet altijd doet wat de bijbel aan Hem (of Haar) toeschrijft.

Als je dit allemaal voor ogen houdt bevat de bijbel niettemin in mijn ogen een boodschap van humaniteit die nog immer actueel is voor onze wereld vandaag, of deze wereld die boodschap nu aanneemt of niet. Ik vat ze samen in de volgende punten:

1. elk mens is als kind van God van oneindige waarde en telt mee
2. de mens is groots en broos
3. we moeten zorgen voor wie/wat aan onze zorg is toevertrouwd, in bijbelse termen: de weduwe, de wees, de vreemdeling en de arme (en bij uitbreiding sinds de klimaatverandering ons bij de keel grijpt: het dier en de leefomgeving)
4. niemand leeft voor zichzelf
5. de wereld is van God en daarmee van ons allemaal
6. de geschiedenis is niet doelloos, maar heeft een bestemming: de hemel op aarde.

Alleen al om ons deze – soms ook ongemakkelijke – boodschap te blijven inscherpen is regelmatige lezing geen overbodige luxe. Humaniteit is namelijk een permanente opgave die ons niet altijd gemakkelijk valt. Elke bijbel die een lezer bereikt, bevat de kans dat die lezer – gelovig of niet – geraakt wordt door deze boodschap van humaniteit en dat zijn leven verandert. Misschien vergaat het die lezer dan als Serapion, een van de woestijnvaders, die zijn evangelieboek verkocht en het geld gaf aan de armen met de woorden: “ik heb het boek verkocht dat me opdroeg alles wat ik had, te verkopen en het geld aan de armen te geven.” Zover ben ik zelf nog niet.

---

Philippe van Heusden is theoloog/judaïcus en uitgever en doceert de vakken Bijbel, Jodendom en Inleiding Christendom aan de Academie voor Geesteswetenschappen. Dit artikel verscheen eerder in Vieren, tijdschrift voor liturgie en spiritualiteit.