‘Een hand in een hand of het laten vallen van een stilte kan meer doen dan duizend woorden’

Theoloog en geestelijk verzorger Barbara Zwaan doceert verschillende modules. Wat zijn haar passies en hoe vertaalt zij die naar haar werk voor de Academie?

‘Ik heb veel passies. Allereerst een grote passie voor taal, in het bijzonder de Franse taal. Na mijn studie Frans heb ik tien jaar lesgegeven. Dat deed ik met veel plezier maar op een gegeven moment wilde ik graag onderzoek doen. Ik heb toen een tijd lang als buitenpromovendus gewerkt aan een proefschrift over de Franse romancier Claude Simon. Dat was heel interessant maar ook monomaan en solitair; je zit in de bibliotheek en af en toe heb je een afspraak met je promotor. Maar toen ik daar zat merkte dat ik boeken ging lezen over spiritualiteit, religie en theologie. Het leek wel of dat vanzelf ging en ik realiseerde me dat ik er iets mee moest. Ik ben toen gestopt met mijn onderzoek en heb een jaar vrijaf genomen om na te gaan wat nou de bedoeling was. Onder begeleiding van een pater jezuïet heb ik de Geestelijke Oefeningen van Ignatius van Loyola gedaan: meditatie, gebed, wekelijkse gesprekken hierover.

Theologie
Uiteindelijk kwam ik tot de conclusie dat ik theologie moest gaan studeren. Verrassend want ik had gedacht dat ik nooit meer naar de universiteit zou gaan omdat ik het te eenzijdig op het hoofd gericht vond en niet op het hart. Toch heb ik me weer ingeschreven aan de Universiteit Leiden. In eerste instantie alleen als toehoorder maar uiteindelijk heb ik de volledige studie gedaan. Vervolgens deed ik de beroepsgerichte wetenschappelijke master Geestelijke Verzorging aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Rol van het lichaam
Na die master ging ik aan de slag als geestelijk verzorger in een verpleeghuis. Dat heeft me een schat aan ervaring opgeleverd. Ik kwam er onder andere in aanraking met mensen met dementie. Van hen heb ik geleerd hoe het lichaam meespeelt in het contact. Tot dan toe had ik me vooral met de geest beziggehouden en met de vraag hoe je een goed gesprek voert. Nu werd ik uitgenodigd om ook op andere manieren verbinding te zoeken. Een hand in een hand of het laten vallen van een stilte kan, zo ervoer ik, meer doen dan duizend woorden! Ook merkte ik de rol van mijn eigen lichaam in het contact: wat doet het met je als je iemand ontmoet? Hoe resoneert het en welke aandacht besteed je daaraan? Doe je er iets mee in het gesprek of laat je het voorbijgaan? Die dingen houden me nog steeds bezig.

Na vier jaar verpleeghuis ben ik voor mezelf begonnen. Momenteel werk ik met veel plezier als geestelijk verzorger bij mensen thuis in de regio Den Haag. In 2020 ben ik via toenmalig directeur Ellen van Son bij de Academie binnengekomen.

Ontvankelijk zijn
Ik geef op dit moment verschillende modules, onder meer ‘Zingeving in perspectief’ aan de eerstejaars studenten Spiritualiteit en Zingeving. Daar gaat het onder andere over het feit dat het voor spiritualiteit nodig is dat je je opent, dat je ontvankelijk bent. Tegelijkertijd moet je je jezelf beschermen. Dat kan op allerlei manieren: stil worden, rennen, in bad zitten, schilderen, iets anders. Zorg voor de zorgenden vind ik belangrijk. Er zijn zoveel hulpverleners die opbranden omdat ze te weinig aandacht aan zichzelf besteden.

Zorg voor de zorgenden vind ik belangrijk. Er zijn zoveel hulpverleners die opbranden omdat ze te weinig aandacht aan zichzelf besteden.

Interactie
Een andere passie van mij, die hiermee te maken heeft, is de interactie tussen mensen, de balans tussen afstand en nabijheid en het leggen van verbinding. Afgelopen najaar heb ik met Wim Smeets de module ‘Gesprekstechnieken’ gegeven aan studenten van de opleiding Geestelijk Begeleider. Daarin wordt gebruikgemaakt van de basismethodiek van Job Smit over gespreksvoering. In het verlengde van dit thema ligt mijn module ‘Verbindend Communiceren’. Dat doe ik naar aanleiding van mijn boek ‘Een prachtige dans’. Ik vergelijk daarbij de gespreksrelatie met een dans, waarbij de kernvraag is: hoe ben ik iemand nabij maar behoud ik ook de afstand die nodig is om nabij te kunnen blijven?

Taal en geweld
Verder geef ik ook de Capita Selecta ‘De weg naar verbinding’, over Geweldloos communiceren. Klinisch psycholoog Marshall Rosenberg, de bedenker van Geweldloos communiceren, wijst erop dat in taal eigenlijk veel geweld zit, ook subtiel en ongemerkt. Door zijn methode toe te passen word je je daarvan bewust en kun je leren om oordeelloos te luisteren, te herkennen welke behoefte onder een bepaald gevoel zit en concreet een verzoek te doen aan iemand anders. Dat luistert dus nauw. Dat is ook soms wel de kritiek van studenten op deze methode, dat je de taal er zo goed voor moet beheersen. Toch is het nuttig om je er bewust te worden en ermee te oefenen, niet alleen voor professionele settings maar ook voor privésituaties.

Weil en Hillesum
Tot slot geef ik momenteel ook een module binnen de Spirituele inspiratieroute, een vervolg op de opleiding Spiritualiteit en Zingeving. Ik bespreek hierin teksten van de mystica’s Simone Weil en Etty Hillesum met de groep. Voor mij komt hierin veel samen: mijn liefde voor het Frans, voor enerzijds het analytische en anderzijds het spirituele, en voor het voor een groep staan, het contact met mensen.

Gezamenlijk proces
Sowieso is dat iets wat ik heel mooi vind bij de Academie: de kennisoverdracht in combinatie met ‘de hartskant’, het ervaringsgerichte. Ik zie een les als een gezamenlijk proces met mijn studenten en leer daarin zo ongelooflijk veel. Ik nodig ze ook altijd uit tot reflectie: wat doet dit met mij, wat betekent het voor mij? Ik houd ervan om de hersenen van de studenten soms echt te laten knarsen en dat er ook gevoelsmatig van alles gebeurt en in gang wordt gezet. En dat dat met elkaar wordt gedeeld. Interactie hoort gewoon bij onderwijs en het maakt mij ontzettend blij. Gelukkig past dit ook helemaal bij de Academie. Ik voel dat ik ben waar ik moet zijn. Ik ben hier echt op mijn plek.’

Barbara Zwaan is theoloog, docent aan de Academie voor Geesteswetenschappen, werkzaam als geestelijk verzorger en redacteur van Herademing. Tijdschrift voor spiritualiteit en mystiek en Tijdschrift voor Geestelijk Leven. Ze is supervisor en geestelijk begeleider aan de opleiding Geestelijk Begeleider van de Protestantse Theologische Universiteit en het Titus Brandsma Instituut. Ze is auteur van Een prachtige dans. De therapeutische afstemming van afstand en nabijheid in het werk van Carl Rogers, Martin Buber en Henri Nouwen (KSGV, Tilburg, 2017). 

Interview door Karin Laarakker, tekstschrijver en redacteur voor o.a. de Academie voor Geesteswetenschappen en tuinontwerper en -blogger via www.sapgroen.nl.