Over schuld die blijft schuren

Door Ellen van Son

‘Dit klinkt niet interessant,’ denk je wellicht als je de boektitel leest. Dat dacht ik ook. Daarbij is de kaft van het boek ‘De appel is weer barstig’ met een rot uitziende appel niet bepaald uitnodigend. Uitgeverij Van Warven stelde twee grote dozen met boeken ter beschikking die onze studenten mochten recenseren in ruil voor het boek. Onze boekentafel werd al snel leger maar het boek ‘De appel is weer barstig’ ging verschillende malen terug in de doos. Totdat mijn oog op de ondertitel viel: ‘Over schuld die blijft schuren’. Met het oog op de aankomende Capita Selecta Cursus ‘Betekenis- en hoopvol omgaan met lijden, schuld en dood’ die ik vanaf 21 januari en 27 mei verzorg was mijn interesse gewerkt. Ik nam zelf het boek mee om een recensie te schrijven.

Studiedag

Jacques Vos & Jos van der Leur organiseerden een studiedag over schuld omdat het in hun ogen een miskend thema is. Alhoewel verschillende schrijvers en filmproducenten oog voor schuld in hun werk hebben, is schuld in het leven van alledag verhuld. Dit is één van de drie kenmerken van schuld. De studiedag mondde uit in dit boek omdat een aantal deelnemers tijdens de studiedag werden geraakt. In de eerste alinea verontschuldigen de auteurs zich al bij voorbaat omdat het niet het mooiste boek is dat je ooit hebt gelezen. Desalniettemin willen zij aandacht blijven vragen voor schuld die blijft schuren nadat het Christendom op z’n retour is en het in onze postmoderne tijd wordt ontkend.

Schuld en aanverwante begrippen

De inleiding verkent het begrip schuld en aanverwante begrippen zoals schuldgevoel en schaamte. Schuld, als het willens en wetens een ander schade berokkenen, is een menselijk fenomeen dat van alle tijden is en in alle culturen voorkomt. Schuld is dus existentieel volgens Vos & Van der Leur die dit als tweede kenmerk noemen. Vos & Van der Leur illustreren dit o.a. met een kort gedicht van Willem Wilmink:

Wanneer je op de kansel staat
en over schuld en zonde praat,
herdenk dan ook eens in je preek
hoe jij die mooie meid bekeek.

Het derde kenmerk is dat schuld zich complex manifesteert. Daarbij maken de auteurs onderscheid tussen schuld en schuldgevoelens. Niet elke schuldige krijgt een schuldgevoel en niet aan elk schuldgevoel gaat schuld vooraf. En daarbij kan een schuldgevoel gezond en ongezond zijn. Na het lezen van de inleiding duizelt het me al op een plezierige manier. Er wordt veel aangereikt om over na te denken. Mijn initiële weerstand over de hoofdtitel en de kaft verdwijnen als sneeuw voor de zon.

Drie delen

Na de inleiding kent het boek drie delen. In het eerste deel wordt schuld in historisch en cultureel perspectief gezet. Van het eerste Bijbelse verhaal over schuld – Eva die van de verboden appel eet en Adam verleidt om dit ook te doen – tot de autobiografie van kerkvader Augustinus waarin hij bekent ooit een peer gestolen te hebben. Van Calvijn die via de Heidelberger Catechismus leert dat de mens geneigd is tot alle kwaad tot bijvoorbeeld de andere kijk op schuld in de Afrikaanse cultuur waar schuld wordt vereffend tot magische rituelen.

Het tweede deel verkent de drie kenmerken van schuld – verhuld, existentieel en complex – in meer detail aan de hand van gedichten, teksten en muziek.

In het derde deel staat het omgaan met schuld centraal. Schuld kan verstikkend en allesoverheersend werken. Het is alsof een plaat in je hoofd blijft hangen. Vos & Van der Leur beschrijven drie invalshoeken om aan de alles overheersende greep van schuld te ontkomen: erkenning, vergeving en voorbeeldverhalen van Bijbelse figuren die met schuld kunnen leven.

Verborgen schat

Dit boek is een verborgen schat dat mijn inzicht in het thema schuld aanzienlijk heeft verrijkt. Het bracht me op het spoor van nieuwe literatuur van o.a. de Duitse theologe en therapeute Chris Paul. In haar boek ‘Schuld, Macht, Sinn’ ontwikkelt zij een werkmodel om de begrippen schuld en schuldgevoel van meerdere kanten te bekijken. Deze inzichten neem ik zeker mee in de aankomende Capita Selecta Cursus. Achter de minder aansprekende titel en de kaft van dit boek hebben Vos & Van der Leur een verborgen schat weten te creëren met tal van invalshoeken en voorbeelden over schuld. Het is misschien niet het mooiste boek geschreven over schuld maar in ons taalgebied wel het startboek als je je wilt verdiepen in het thema schuld.

De appel is weer barstig | Jacques Vos & Jos van der Leur | Uitgeverij Van Warven | Verschijningsdatum februari 2019 | € 15,95