Frans van Kampenhout (60): “Wat is bewustzijn? En hoe werkt het?”

“Als jongetje van een jaar of zeven begon ik aan een ontdekkingstocht die nooit meer is opgehouden. Met het wegvallen van het geloof in Sinterklaas, de Kerstman en de kerk begon ik mezelf vragen te stellen. Wat is er dan wel? Is er wel wat? En als er wat is, wat is dat dan? Heel fundamenteel. En hoe kan het überhaupt dat ik kan denken? Voornamelijk ‘s avonds in bed dacht ik daarover na. In mijn dromen ging dat door. Ik kwam er vrij snel achter dat ik het niet buiten mezelf moest zoeken, maar in mezelf.”

Logische verklaringen

“Later begon ik te lezen over alles wat met religie of rituelen te maken heeft. Zo ben ik op 15-jarige leeftijd begonnen aan de boeken van Henri Van Praag. Hij heeft onder andere een bijzondere leerstoel bekleed in parapsychologie. Van Praag was iemand die logische verklaringen gaf met een wetenschappelijke onderbouwing. Dat sprak me aan. Ik las voor het eerst over het concept ‘uit je lichaam treden’ en dat je dan jezelf kunt beschouwen. Hij had het zelfs over het maken van een reis tijdens het uittreden. Dat vond ik wel mooi. Ik meen dat een paar keer te hebben meegemaakt. Of dat nu was door vermoeidheid of door iets anders? Ik kon me in ieder geval relateren aan wat hij beschreef. Het was een ontwaken van een nieuwsgierigheid in die richting.”

Existentiële vragen

“Andere vragen dienden zich aan. Wat is bewustzijn? Waar komt dat vandaan? Hoe werkt het? Wat is het nut van religie of rituelen daarin? Wat heeft veroorzaakt dat dieren dat niet hebben en mensen wel? Existentiële vragen. Ik probeerde achterliggende patronen te herkennen en te onderzoeken. Deze manier van denken was voor mij waarschijnlijk ook een escapisme uit de thuissituatie. Zo kon ik me begeven in een rijke fantasiewereld waar ik vrij was en onbezorgd.

“Ik probeer de achterliggende patronen te herkennen en te onderzoeken.”

Ik weet niet wat er precies speelde tussen mijn ouders. Maar ik voelde wel dat het niet goed ging tussen hen. Ik ontvluchtte graag de benauwde sfeer thuis, de ruzies. Zo kwam ik graag bij de overburen, waar alles open en eerlijk besproken kon worden. Waar situaties werden uitgelegd en waar een onderbouwing kwam waarom iets wel of niet kon of mocht. In de puberteit heb ik thuis ook wel klappen ontvangen. Ik was obstinaat, verzette me. Zodra het kon, ben ik het huis uit gegaan.”

Andere perspectieven

“Ik kwam rond die tijd in aanraking met alcohol, hasjiesj, weed. Dat gaf ook andere perspectieven op het gebied van bewustzijn. Ik las onder andere Doors of perception van Aldous Huxley, over psychedelische ervaringen, boeken van Carlos Castaneda overbovennatuurlijke verschijnselen en Wie is van hout van Jan Foudraine, waarin hij de scheiding tussen psychisch ‘zieke’ en ‘gezonde’ mensen ter discussie stelt. In die tijd kwam science fiction in zwang – wat eigenlijk niets anders is dan een verkenning van een mogelijke toekomst op existentialistische, sociale en filosofische gronden. Ook dat vond ik fascinerend. Ik zie overal verbanden, ik denk niet in kaders.”

“Ik dacht dat andere mensen een loser zagen als ze naar me keken.“

Depressie en ommekeer

Ik ben op mijn 23^e naar Amsterdam verhuisd. Daar ging het een tijdje niet goed met me. Ik raakte werkloos, dronk veel, was vaak beneveld en woog vijftig kilo teveel. Ik had ook een tijdje geen dak boven mijn hoofd, raakte in een depressie, had angst voor van alles. Ik voelde me een minkukel, mislukt. Ik dacht dat andere mensen een loser zagen als ze naar me keken. Ik merkte dat de scene waar ik in zat me begon te benauwen. Drinken en een roes waren routine geworden en ik hoorde telkens dezelfde verhalen. Ik wilde iets doen met mijn leven, niet in die drek blijven hangen.

De ommekeer kwam toen het UWV me na jaren werkloosheid een training aanbood. Vanaf dat moment kreeg ik weer werk en een huisje. Dat is wel mijn redding geweest.

Rond mijn veertigste ontdekte ik dat ik een vrij ernstige vorm van apneu had die mijn levensverwachting volgens de statistieken nogal zou bekorten. Ik ben toen abrupt gestopt met alcohol. Ook begon ik heel voorzichtig met hardlopen. Eerst verstopt achter een zonnebril, in een sweater met hoodie. Ik haalde net het einde van de straat. Maar ik liep drie keer in de week hard en ik kwam steeds verder. Hardlopen is mijn sport geworden. Ik raakte er verslaafd aan, heb deelgenomen aan vrijwel elke wedstrijd die in Nederland gehouden wordt. Tot ik een blessure kreeg. Ik train nu in een lager tempo. Ben meer op mijn voeding gaan letten, heb daarin ook het roer omgegooid. Ik eet nu voornamelijk biologisch en vegetarisch en ik ben de vijftig kilo die ik te zwaar was, kwijt.”

“Sommige dingen moet je gewoon doen. Om te ervaren, te leren en te ontdekken.”

Gewoon doen

“Een aantal jaar geleden ben ik begonnen met yoga en daarna ben ik overgestapt op kundalini, een vorm van yoga die tot doel heeft het volledige potentieel van het menselijk bewustzijn in elk individu op te wekken. Doodeng, omdat je ook je stem gebruikt om onder andere mantra’s te zingen. Maar sommige dingen moet je gewoon doen. Om te ervaren, te leren en te ontdekken. Sinds kort richt ik me ook op transcendente meditatie.

Op de Academie voor geesteswetenschappen leer je hoe over bewustzijn wordt gedacht. Het mooie vind ik dat de onderwerpen hier gestructureerd aan bod komen. Volgens de I Tjing is verandering mijn middle name. Zodra ik in een patroon verval, raak ik in een soort lethargie. Daarom zoek ik verandering actief op. Het doet mij goed. Ik hoef niet een bepaald doel te halen, de weg ernaartoe vind ik veel interessanter. Of dat nu het trainen voor een marathon is, yoga of studeren aan de Academie, dat maakt niet uit.”

Frans van Kampenhout is student Spiritualiteit & Zingeving aan de Academie voor Geesteswetenschappen en werkzaam als projectmanager.

Monique de Weger-Jansen (60): “Yoga is een pad naar vrijheid”

“Ik vind het bijzonder dat Frans zo open vertelt over zijn leven.Hij stelt zich al op jonge leeftijd vragen over de werking van het bewustzijn. En zijn ontdekkingstocht naar antwoorden op existentiële levensvragen vormt een rode draad. Mooi om te lezen hoe Frans na een periode van stagnatie weer in beweging is gekomen. Hij is energieker geworden door aanpassing van zijn levensstijl en steeds op zoek naar het kunnen leven vanuit een volledig potentieel.

In aansluiting op zijn verhaal vertel ik graag iets over de yoga sutra’s — de belangrijkste werken uit de yoga literatuur — en het achtvoudige pad van Patanjali. Het merendeel van de yoga sutra’s wordt toegeschreven aan deze Indiase geleerde en filosoof. De teksten zijn een onfeilbare gids op het pad van zelfkennis en bevrijding. Ze vormen de basis voor raja yoga – een hoofdtak binnen yoga. De sutra’s geven blijk van een verfijnd inzicht in psychologische aspecten en in de werking van de geest — of mind. De teksten helpen bij het vinden van een weg uit onze conditioneringen, gewoonten en beschermingsmechanismen. Die verhinderen ons namelijk om de werkelijkheid te zien zoals ze is. Yoga is dan ook een pad naar vrijheid. Het achtvoudige pad is veelomvattend, dus ik beperk me in dit interview tot een aantal basisbegrippen.”

“Waarlijk leven begint waar de wens tot psychologische continuïteit verdwijnt.“

Stroom van verandering

“Belangrijk om te weten is dat het leven wèl ervaren, maar niet vastgehouden kan worden. Het leven is een constante stroom van verandering. Ieder moment is nieuw. Maar wij hebben de neiging om continuïteit te zoeken; we hopen hier houvast in te vinden. We zijn gewend te reageren vanuit ervaringen uit het verleden en op basis van verwachtingen voor de toekomst. Eigenlijk handelen we hierdoor vaak meer vanuit ‘reageren op’ dan vanuit wat het moment vraagt. Door eerdere ervaringen hebben we allerlei voor- en afkeuren, drijfveren, vooroordelen, overtuigingen en afweermechanismen ontwikkeld. Hierdoor hebben we een beperkte visie op de werkelijkheid; we zien alles door een gekleurde bril, gefragmenteerd. Zo zitten we in een vicieuze cirkel — omdat we onwetendheid zijn over wat werkelijk is en over wie we werkelijk zijn.

Yoga wijst ons het pad om deze vicieuze cirkel te doorbreken. Waarlijk leven begint waar de wens tot psychologische continuïteit verdwijnt. Het leven kan het meest zuiver ervaren worden in het moment van discontinuïteit, in het tijdloze moment van het nu. 

In yoga wordt het belang gezien van het verkrijgen van de juiste perceptie, het ongebroken waarnemen, zonder die gekleurde bril, zonder inmenging van de mind met zijn oordelen en interpretaties. Alleen vanuit ‘juiste’ perceptie kan zuiver handelen voortkomen.”

Acht instrumenten

“Het achtvoudige pad van Patanjali
 beschrijft acht stappen, zeg maar acht instrumenten op het pad van de yoga: yama’s en niyama’s, asana, pranayama, pratyahara, dharana, dhyana en samadhi. Ze zijn onderling met elkaar verbonden. Een rode draad door de hele beoefening is aandacht. Aandachtig zijn in het nu. Om de enorme diepten van yoga te onderzoeken moet de mind stilte kunnen ervaren èn intens dynamisch blijven. Patanjali neemt ons stap voor stap mee in het fundamentele transformatieproces van de geest.

Om het achtvoudige pad te bewandelen en één te kunnen worden met ‘het ware’ of het goddelijke, heb je veel energie nodig. De instrumenten helpen ons om onze energie te behouden, vrij te maken en te vermeerderen. Kun je het allemaal nog volgen? Ik zal de acht instrumenten een voor een toelichten. Daar gaan we.”

Gezond leven

“De eerste twee stappen zijn yama’s — of onthoudingen — en nyama’s — inachtnemingen. Zij vormen de grondslag voor de overige stappen. Het zijn de regels voor een moreel gezond leven. De onthoudingen zijn: geen geweld plegen, niet liegen, niet stelen, niet toegeven aan verleidingen, niet hebzuchtig zijn. De inachtnemingen zijn: zuiverheid, tevredenheid, eenvoud, zelfstudie en aspiratie.
 We kunnen ze als richtlijnen gebruiken om ons gedrag te veranderen, als morele regels om naar te leven. Spiritueel gezien doen we diepgaand zelfonderzoek om zo zicht te krijgen op onze motieven en aspiraties.

De derde stap op het pad is asana. Denk aan de uitdrukking ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’. Het zijn de yogahoudingen en -oefeningen die het lichaam in balans houden. Stabiel maar niet gespannen, ontspannen maar niet slap, flexibel en gracieus. Als het lichaamsbewustzijn zich meer ontwikkelt, zul je beter aanvoelen wat goed voor je is. Dat kan bijvoorbeeld leiden tot aanpassing in je voedingspatroon en in je levensstijl.

Frans heeft gemerkt dat een gezondere levensstijl zijn leven meer in balans heeft gebracht. Het stoppen met verdovende middelen heeft hem uit de stagnatie van steeds dezelfde patronen en verhalen gehaald en hem weer in beweging gekregen. Letterlijk, door te gaan hardlopen. In die beweging, die in eerste instantie doorsloeg naar teveel, heeft hij de juiste maat leren vinden na een opgelopen blessure. Ook de keuze voor een gezondere voeding heeft meer harmonie gebracht in zijn leven.”

Adem reguleren

“De vierde stap is pranayama, het reguleren van de adem. Het begint met gewaarworden van de in- en uitademing, van de adembeweging in ons lichaam. Als voorbereiding is het verder belangrijk dat de adem ontspannen, regelmatig, diep en vol is. We geven zo zuurstof aan het lichaam en we voeden de hersenen, waardoor de geest helderder kan worden. Noem het een revitalisatie van het brein en van de rest van het lichaam. Na enige ervaring kan ademregulatie opgebouwd worden; het inhouden van de adem aan het eind van de inademing en/of uitademing.In het interval kan het brein helderheid van perceptie verkrijgen en zo wordt de geest voorbereid op dharana, de staat van gewaarworden zonder afleiding.

Heropvoeding zintuigen

“We gaan door. De vijfde stap, pratyahara, wordt ook wel uitgelegd als heropvoeding van de zintuigen. De zintuigen geven ons informatie over de wereld om ons heen. De hersenen verwerken die en de mind vormt daar beelden en concepten van. Hoe minder de geest zich met het waarnemen bemoeit — dus hoe minder het oordeelt of snel interpreteert — des te helderder en verfijnder de waarneming. Je ziet, ruikt, hoort, proeft en voelt dan meer. Je brein krijgt meer sensorische informatie, wordt actiever. Helder waarnemen is dus iets wat je kunt ontwikkelen. Hierdoor kun je bijvoorbeeld luisteren zonder oordeel. In plaats van onderdrukken wat we liever niet willen horen, luisteren we echt.

Frans’ wereld werd ruimer toen hij hulp aanvaardde en een huis en werk kreeg, andere mensen ontmoette en zijn interesse in zichzelf en de wereld om hem heen weer rijker en levendiger werd.”

Innerlijke weg

“De laatste drie stappen — dharana, dhyana en samadhi — gaan over meditatie en spiritueel leven. Het doel van dharana is het blootleggen van de inhoud van de geest. Je onderzoekt tijdens meditatie een onderwerp of punt van focus en neemt op een ontspannen en open manier waar wat er in je gedachten gebeurt. Kun je daar op een milde manier naar kijken? Geïnteresseerd, zonder oordeel of interpretatie? Door alles met mildheid te bekijken, ontspant de mind en is open observeren mogelijk.

Dhyana gaat over volledige aandacht. Het is het ervaren van stilte wanneer het ‘gebabbel’ van de geest eindigt. Dan ontstaat een diepe stilte. En alleen in stilte kan zonder onderbreking naar het punt van focus gekeken worden.

Samadhi gaat over eenwording. Dit is best moeilijk te begrijpen misschien, maar het gaat over de dingen zien zoals ze zijn. Over puur waarnemen, zonder oordeel. Je verdwijnt als het ware als observant, als ‘ik’, en ervaart het tijdloze moment van het hier en nu ten volle. In een flits ervaar je het ‘ware’, ‘schone’ of ‘goede’. Hierdoor vindt transformatie en heling plaats. Met de ervaring van eenwording keer je terug in je dagelijks leven en kleur je je dagelijks leven op een andere manier. Je vindt wegen om dat wat je als eenwording hebt ervaren tijdens de meditatie in je leven te integreren, om op een andere manier te communiceren, om je op een andere wijze uit te drukken in je handelingen en in je manier van zijn. Zoals je merkt, geeft Patanjali een gedetailleerde beschrijving van de psychische krachten.

Patanjali benoemt ook de siddhi’s, de vermogens, zoals buitenzintuiglijke waarneming, die je kunt tegen komen op het pad. In zijn werk geeft hij herhaaldelijk aan dat de ontwikkeling van vermogens veilig is als het voortkomt uit stilte, eenheid. Dat is iets anders dan de geest leegmaken, door verdovende middelen bijvoorbeeld. Een ‘blank mind‘ is een toestand waarin de mind passief is, en daarin kwetsbaar en beïnvloedbaar. Het gedachtenproces is onderdrukt, terwijl de denker aanwezig is. Een beïnvloedbare geest is niet een sensitieve geest.

Patanjali geeft zijn in zijn werk blijk van een zeer diepgaand inzicht in de werking van de menselijke geest, laat zien hoe en wat ons belemmert om helemaal vrij te zijn, en geeft daarmee inzicht in hoe we door gewaar-zijn (awareness) ons pad naar vrijheid kunnen bewandelen. Het achtvoudige pad is absoluut de moeite waard voor wie geïnteresseerd is in de werking van het bewustzijn, zoals Frans.”

Monique de Weger-Jansen is docent Therapeutic Touch. Daarnaast is ze Mindfulness trainer en geeft yogalessen.