Een artistiek-filosofische verkenning van afstand en nabijheid, het terra incognita tussen het zelf en de ander
Door Els Vegter
Thematiek
Auteur Michel Dijkstra, docent en specialist in oosterse filosofie en westerse mystiek, brengt vier kunstenaars samen vanwege de mystieke inslag in hun werk. Hij ziet ze als vrije geesten en profeten van de levenskunst. Alle vier doen ze in hun werk onderzoek naar afstand en nabijheid ten opzichte van de ander of het andere. Het gaat steeds weer om de balans daartussen. Dit komt mooi tot uiting in de volgende passage van Japanse zenmeester Dõgen:
De verlichting van een persoon is als de maan die in het water rust. De maan wordt niet nat en het water raakt niet verstoord. Hoewel haar licht weids en groots is, rust zij in de kleine wateroppervlakten. Zelfs de hele maan en de hele hemel rusten in de dauw op een grashalm of rusten in één enkele waterdruppel.
De kunstenaars
De eerste kunstenaar die besproken wordt is de Roemeense dichter Paul Celan. In zijn gedichten verwoordt hij het belang van loslaten in de liefde om je met de ander te kunnen verbinden. Onthechting om de ander te ontmoeten in een niemandsland. Meister Eckhart is voor Celan een inspiratiebron.
De tweede kunstenaar die een podium krijgt is de componist Claude Vivier. De oosterse invloed komt tot uiting in een zekere doelloosheid in zijn muziek. Geen crescendo’s. Toch beweegt de kleur van zijn muziek ergens heen. Dijkstra recenseert het hele muziekstuk ‘Lonely child’ in het licht van zen en oosterse mystiek. Als je het stuk niet kent, blijft het een abstract verhaal. Het prikkelt wel om de compositie terug te luisteren op YouTube. Met name het abrupte einde dat volgens sommigen zou verwijzen naar zijn vroegtijdige dood.
De derde en enige vrouw in dit gezelschap is de Braziliaanse schrijfster Clarice Lispector. Hoe intelligenter je bent, hoe beter je dingen niet kunt begrijpen. Een vreemde zegen noemt Lispector dat:
Alleen word ik soms onrustig omdat ik toch ook wel wat wil begrijpen. Niet te veel, maar in elk geval dat ik het niet begrijp.
Ze beschrijft het spanningsveld tussen je hart volledig openen en zelfverlies in haar roman ‘Het uur van de ster’. De schrijfster is steeds op zoek naar het onbekende continent van de ander. De ware weg ligt in de beweging naar de ander.
De laatste kunstenaar, Giacometti, sprak het meest tot mijn verbeelding. Een interessante kunstenaar omdat hij zijn eigen falen zo benadrukt ondanks zijn erkenning en beroemdheid. Slagen of falen betekent niets volgens hem. Het gaat erom te begrijpen wat je ziet. De wereld zonder sluier waarnemen. Door de mislukking kom je naderbij. Proberen is belangrijker dan het eindresultaat. De kunstenaar was net als Vivier thuis in oosterse mystiek. Afstand en nabijheid zijn thema’s in zijn werk.
Reden om dit boek niet te lezen
Eerlijk gezegd dacht ik dat het boek een meer filosofische of psychologische benadering zou hebben van de thema’s intimiteit en onthechting. Dat blijkt niet zo te zijn. De schrijver ontpopt zich tot een academisch docent die de lezer graag bij de hand neemt langs vier kunstenaars. Schilderijen en muziek worden uitgebreid beschreven terwijl je ze zou moeten zien en horen. De taal die hij gebruikt werpt soms drempels op. Denk aan woorden als indiceert, gepreoccupeerd, lichtmetaforiek, convergeert, sonoriteit, emblematisch, discours, geborneerdheid, oscilleert en lapidair. Dit draagt niet bij aan de leesbaarheid. De levenskunst zoals in de ondertitel vermeld komt zo matig door.
Reden om dit boek wel te lezen
Als je een academische en artistieke belangstelling hebt voor deze thematiek kun je via vier kunstenaars de diepte in. Je leert nieuw werk kennen en ontmoet de kunstenaars via hun uitgeschreven biografie. Je moet wel van een college-achtige stijl houden met verwijzingen en citaten. Dijkstra doceert met kennis van zaken.
Intimiteit en onthechting. Levenskunst tussen oost en west | Michel Dijkstra | Uitgeverij Boom | ISBN 9789024433957 (paperback) 9789024433964 (e-boek) | Druk: 1 | juni 2021 | 175 pagina’s | €20,00 (paperback), €15,90 (e-boek)
Els Vegter is freelance journalist en beeldend kunstenaar: www.elsvegter.nl.